MỘT PHÁT BIỂU VỀ THƠ KIỂU “ĐIẾC KHÔNG SỢ SÚNG”
Ông Nguyễn Vũ Tiềm Trả Lời Phỏng Vấn Của Báo Giáo Dục & Thời Đại
Phóng viên (PV):
Thưa nhà thơ Nguyễn Vũ Tiềm, trong cuốn “Nghìn câu thơ tài hoa Việt Nam” xuất bản năm 2000 và sau đó tái bản nhiều lần, ông có nêu tiêu chí của thơ là: Xúc cảm khác thường, Suy nghĩ khác thường, Cách nói khác thường. Gọi tắt là X-S-C. Qua hơn mười năm, hiện nay phong trào sáng tác thơ phát triển rất đông đảo, tiêu chí “khác thường” này có còn phù hợp không?
Nhà thơ Nguyễn Vũ Tiềm (NVT):
Khi đọc cuốn sách Nghìn câu thơ tài hoa Việt Nam, Giáo sư Hoàng Như Mai viết bài đăng báo Văn Nghệ, Hội Nhà Văn Việt Nam, có biểu dương bài đề dẫn của tôi trong cuốn sách ấy, trong đó có tiêu chí về thơ mà bạn vừa nói đến, tất nhiên là từ “khác thường” hiểu THEO CHIỀU MỸ CẢM. Tôi nghĩ, dù thời gian trôi đi, tiêu chí ấy vẫn nguyên giá trị.
Phóng Viên:
Nhưng nhiều tập thơ (nhất là ở các địa phương) được in ra nhìn chung là có sao viết vậy, hình ảnh câu chữ rất “bình thường”, tiêu chí “khác thường” sao còn phù hợp nữa?
Nguyễn Vũ Tiềm:
Nếu một bài thơ mà “có sao viết vậy” thì là văn vần chứ không phải thơ, nó chỉ giống như thơ mà thôi.
Phóng Viên:
Ông có thể cho bạn đọc biết rõ hơn về sự khác nhau giữa thơ và văn vần?
Nguuyễn Vũ Tiềm:
Tôi gọi văn vần là chỉ chung những bài “giống như thơ” nhưng gần với ca dao, hò vè, tấu, diễn ca hơn là thơ. (Ca dao, hò vè, tấu, diễn ca… là những thể loại văn học mà đa phần có nguồn gốc từ thời chưa có văn học viết).
Vài Ý Kiến Trái Chiều Với Nhà Thơ Nguyễn Vũ Tiềm
Thơ Và Văn Vần
Trong văn chương có 2 thể loại chính: Văn Xuôi và Văn Vần.
1/ Văn xuôi là loại văn không có vần như các loại văn nghị luận, phê bình, truyện ngắn, truyện dài, hợp đồng thương mại, án quyết của tòa…
2/ Văn vần gồm ca dao, đồng dao, hò vè, tấu, diễn ca … và Thơ. Văn vần thì thường có vần - ngoại trừ thơ văn xuôi.
Như vậy, thơ là một thể loại của văn vần.
Đặc Tính Của Văn Xuôi
1/ Sử dụng con chữ để chuyển tải thông tin.
2/ Cảm xúc nếu có, chỉ là sản phẩm phụ. “Cái tôi riêng tư” cũng có thể xuất hiện
3/ Không vần.
Đặc Tính Của Thơ
1/ Sử dụng con chữ để diễn tả một cảm xúc, tâm trạng.
2/ Tâm, hay còn gọi là phần hồn hoặc “cái tôi riêng tư” của tác giả phải có mặt trong khung cảnh của bài thơ (và có câu thơ sinh tình). (Tâm, phần hồn, “cái tôi riêng tư” – 3 tên gọi nhưng chỉ là một thứ)
3/ Có vần - ngoại trừ Thơ Văn Xuôi
Đặc Tính Của Vè
1/ Vè là chuyện khen chê có vần; chuyện xuất hiện tức thời, mang tính thời sự, tác giả nắm bắt nhạy bén sự việc, sự kiện, ghi nhanh rồi truyền đi để gây dư luận. (Thí dụ: Vè Chàng Lía, Vè Quan Đình, Vè Tán Thuật). Người xưa cũng sáng tác vè để quảng bá một số kiến thức phổ thông cho giới bình dân (Vè Loài Vật, Vè Loài Hoa, Vè Loài Rau, Vè Loài Quả) cũng như chế diễu những thói xấu của con người. (vè nói dóc, vè đánh bạc)
2/ Ngôn ngữ vè mộc mạc, đơn giản, thường không đạt tới một hình thức trau chuốt, hoàn chỉnh.
3/ Những người đặt vè, bẻ vè, nói vè phần nhiều thuộc tầng lớp dưới trong xã hội.
4/ Người viết vè kể chuyện nhưng là kẻ bàng quan, đứng ngoài câu chuyện của bài vè.
5/ Vè tuyệt nhiên không có cảm xúc của cái tôi riêng tư.
Mấy Điều Lầm Lẫn Của Nhà Thơ Nguyễn Vũ Tiềm
1/ Hiểu Sai Hai Chữ “Văn Vần”
Ông Nguyễn Vũ Tiềm nói:
Nếu một bài thơ mà “có sao viết vậy” thì là văn vần chứ không phải thơ, nó chỉ “giống như thơ” mà thôi.
Như đã giải thích ở trên, thơ chỉ là một thể loại của văn vần.
Ông Nguyễn Vũ Tiềm dùng hai chữ “văn vần” không chính xác.
Tuy chỉ là lỗi kỹ thuật nhưng do tính văn chương “cao cấp” của nội dung cuộc phỏng vấn – nói đến cội rễ, gốc gác của thơ - nên nó là lỗi rất nặng.
2/ “Có Sao Viết Vậy” Không Phải Là Thơ?
Như đã giải thích ở phần trên, điều kiện để tặng danh hiệu Thơ cho một tác phẩm là “chữ tình” riêng tư của tác giả - chữ chuyên môn là “tâm đối cảnh”, “cái tôi riêng tư” có mặt trong cảnh thơ (và có câu thơ sin tình) - chứ không phải 3 cái “Khác Thường” như ông Nguyễn Vũ Tiềm nói.
Thí dụ:
Anh thương em lắm Phấn à
Thương em anh muốn em là của anh.
Đây là hai câu tỏ tình non tay của một cậu học trò 15 tuổi. Tác giả diễn đạt kiểu “có sao nói vậy”, chẳng có gì “khác thường” nên không được văn hoa lắm. Nhưng chữ “tình” thì đã hiện rất rõ. Cậu học trò đã gởi hồn của mình vào tác phẩm. Ai dám bảo hai câu ấy không phải thơ?
Chúng ta thử đọc câu sau đây trong diễn văn nhậm chức của Tổng Thống Mỹ John F. Kennedy:
“Đừng hỏi tổ quốc đã làm gì cho bạn
mà hãy hỏi bạn đã làm gì cho tổ quốc." (1)
Câu này có “suy nghĩ khác thường”, được nói một cách khác thường, đã đi vào lịch sử ở cả hai phạm trù chính trị và văn học. Nhưng vì không có cảm xúc, xuất phát từ cái đầu chứ không phải con tim nên không phải là thơ.
Và đây là hai câu khác:
Trẻ em như búp trên cành
Biết ăn ngủ, biết học hành là ngoan
(Hồ Chí Minh)
Ý tưởng đúng đắn, xứng đáng để các em nhỏ học hỏi, ứng xử, nhưng hoàn toàn là sản phẩm của lý trí. Vì thế không thể gọi là thơ.
Còn hai câu:
Nhìn con học giỏi hiền ngoan
Lòng cha cảm thấy ngập tràn sướng vui
(PĐN)
Cha đã bước vào khung cảnh bài thơ và đã có cảm xúc. Đích thị là thơ.
Hoặc:
Trồng trầu thì phải khai mương
Làm trai hai vợ phải thương cho đồng
(Ca dao Nam Bộ)
Một người từng trải, nhiều kinh nghiệm về chuyện đa thê đã đưa ra lời khuyên đối với những anh mới học đòi "phòng nhất, phòng nhì". Đó chỉ là sản phẩm của lý trí, không có cảm xúc, không phải là thơ.
Còn mấy câu:
Bà lớn ở nhà đang trông
Nhìn em “quá đã” qua không muốn về
Thôi đành mặc người cười chê
(PĐN)
Cảm xúc đã dạt dào - mê bà nhỏ đến mức quên cả lẽ công bằng của người đàn ông hai vợ (theo câu ca dao). Đã có thơ.
Tóm lại ở phần này:
Tác phẩm dù non tay, “có sao viết vậy” mà có “tâm đối cảnh”, có “chữ tình” thì vẫn được gọi là thơ.
Tác phẩm dù có “khác thường” đến mấy mà không có “tâm đối cảnh”, không có “chữ tình” thì vẫn là “cây dị chủng”.
Phát biểu của ông Nguyễn Vũ Tiềm về cội nguồn, gốc gác của thơ là không chính xác, có thể nói là sai lầm quan trọng.
(Phần trên đây được trích trong Bàn Thêm Về Nhận Diện Thơ của PĐN)
Cách Nhận Diện Thơ Của Ông Nguyễn Vũ Tiềm Không Đúng
Ông Nguyễn Vũ Tiềm viết:
Hai câu thơ quen thuộc và rất hay của nhà thơ Chế Lan Viên:
“Mỗi gié lúa đều muốn thêm nhiều hạt
Gỗ trăm cây đều muốn hóa nên trầm”
Gié lúa và cây gỗ là thứ vô tri, nó đâu biết mơ ước đến những điều cao siêu ấy, mà chính là cảm xúc, ý tưởng của nhà thơ về chúng mà thôi. Ở hai câu này nhà thơ dùng thủ pháp nghệ thuật nhân cách hóa.
Nếu làm văn vần chỉ cần viết:
“Lúa vàng hạt mẩy đồng ta
Trầm hương gỗ quý, bao la trên rừng”
Theo tôi, 2 câu tự chế của ông Nguyễn Vũ Tiềm và 2 câu trích dẫn của Chế Lan Viên đều không phải là thơ. Lý do: Không có "cái tôi riêng tư" và không có "chữ tình". Các con chữ chỉ là sản phẩm của lý trí.
Nhưng thơ có một điều luật tạo điều kiện dễ dàng cho thi sĩ làm thơ. Đó là:
Một bài dài cách mấy mà chỉ cần có một “câu sinh tình” là cũng đủ điều kiện để được gọi là thơ. Những câu còn lại, dù có tình hay không, cũng được ăn theo để thành thơ.
Trong 68 câu còn lại có khá nhiều câu sinh tình nên Tổ Quốc Bao Giờ Đẹp Thế Này Chăng? đã xứng đáng với danh hiệu thơ. Hai câu ông NVT cắt ra làm thí dụ, nếu để riêng thì không phải thơ, nhưng nhờ ăn theo cả bài nên cũng được gọi là thơ.
Lấy 6 câu đầu trong bài thơ Đàn Bà làm thí dụ:
ĐÀN BÀ
Có hai loại đàn bà
loại chính
chuyên chung thủy với chồng
loại không lấy
chồng
suốt đời đến
với đàn ông
chỉ để thỏa
mãn nhu cầu xác thịt
tìm vui
trong chốc lát.
Sáu câu trên chỉ là cách
nhìn của tác giả về đàn bà, đến từ bề mặt ý thức, chưa phải là thơ. Nhưng chỉ cần
thêm câu sau đây:
Tôi thích loại
đàn bà thứ hai
thì đã có cảm xúc, tình đã xuất hiện, cả bài đã trở thành thơ. Câu
“Tôi thích loại đàn bà thứ hai” vừa có nhiệm vụ đưa cái tôi
riêng tư
của tác giả vào cảnh thơ vừa có nhiệm vụ sinh tình.
Việc ông Nguyễn Vũ Tiềm tách riêng 2 câu trong bài thơ 70 câu để xem 2 câu ấy có phải là thơ không là việc làm không những không hợp lý mà còn có vẻ “ngờ nghệch” nữa.
Những Cây Dị Chủng Trong Vườn Thơ Của Nguyễn Vũ Tiềm
Ngoài ra, ông Nguyễn Vũ Tiềm vì lơ là với cái gốc của thơ nên đã “làm thơ hóa ra viết vè”. Xin giới thiệu với bạn đọc 4 câu vè của ông:
1/
Ban tình yêu, việc của Trời
Giữ tình yêu, việc của người, khó thay
Nhận xét của tác giả về việc thủ đắc và gìn giữ tình yêu của con người, hoàn toàn là sản phẩm của lý trí. Ở đây không có cảnh thơ và tâm hồn tác giả vẫn còn nằm ngủ ở một chỗ bí mật nào đó, chưa xuất hiện.
2/
Giai nhân son phấn thì sang
Văn chương son phấn lại càng già nua
Nhận xét của tác giả về việc làm đẹp cho văn chương một cách giả tạo, bề ngoài. Đây cũng chỉ là sản phẩm của lý trí.
3/
Bước đi: học chỉ một năm
Bước dừng: học đến rụng răng chưa thành
Không có “tâm đối cảnh”, là sản phẩm của lý trí.
4/
Một tác phẩm chưa thể nói thành công
nếu chưa có người đòi mang ra phán xử
Rõ ràng chỉ là một phát biểu, sản phẩm của lý trí.
Kết Luận
Mới đây (24/04/2020), trong một buổi họp tường trình về tình hình đối phó với dịch Covid19 Tổng Thống Donald Trump có gợi ý cho dân Mỹ tiêm hoặc uống thuốc sát trùng (disinfectant) để diệt Virus Corona. Lời gợi ý phản khoa học của Tổng Thống trong buổi họp được truyền hình toàn nước Mỹ và nhiều nơi khác trên thế giới đã làm sửng sốt giới truyền thông, y học, quan chức chính quyền và toàn dân Mỹ.
Sau đó chỉ riêng tiểu bang Maryland đã có hàng trăm người gọi đến các cơ quan y tế địa phương để hỏi cho rõ thực hư. Thế là các bác sĩ, hãng sản xuất thuốc sát trùng Lysol phải ra thông báo cải chính. Bởi nếu không, dân chúng “nghe dại” Tổng Thống, chích hoặc uống thứ đó vào thì chỉ có … đi đời.
Không hiểu sao nhà thơ Nguyễn Vũ Tiềm lại mạnh miệng phát biểu trên báo chí những điều sai lạc về thơ như vậy – mà lại là những cái sai về “gốc gác”, cốt tủy của thơ mới đáng tiếc. Ông là nhà giáo, lại là “Người Nổi Tiếng” nên phát biểu kiểu “điếc không sợ súng” của ông làm những người yêu thơ - đặc biệt là giới trẻ - bối rối, hoang mang, không biết đâu là hư thực.
Bài viết của tôi chỉ là một nhận xét “trái chiều”. Rất mong nhà thơ Nguyễn Vũ Tiềm lên tiếng làm sáng tỏ cái “màn đêm u tối” mà chính ông đã tạo ra trên Thi Đàn, thì chúng tôi, những người yêu thơ, sẽ biết ơn ông lắm lắm.
San Leon 29/04/2020
Phạm Đức Nhì
CHÚ THÍCH:
1/ Ask not what your country can do for you—ask what you can do for your country.
Comments
Post a Comment